YAZ GÜLÜM: DİLBİLİMCİYİM BANA GÜVENİN

Başta e-postalarımızda olmak üzere 2006’dan bu yana da Twitter’da bahsetmek (mention) işlevinde gördüğümüz ve çevremizde /et/, /at/ ve hatta İstanbul ağzının yabancı dilin yükünü çok çektiği anlarda /ət/ ve /æt/ gibi sesletimlerle duyduğumuz sembolü her üretimimizde bir Aragonlu tüccar, “her yerdeyim!” diyor. Belki Vikingler gibi uğradığı her deniz mağaralarına işaret koymadılar, “biz buradaydık!” demediler, belki de onlar gibi varoluş kaygısı gütmediler. Kısacası, insanlığın iddialı bir şekilde atacağı adımdan bihaber, fıçılarda taşıdıklarını sadece ölçmek istediler, kim bilir.

Aynı anda birden fazla yerde kullanılan karakterlerden biri olarak bilinen “@” sembolünün tarihine baktığımızda, bin bir sesletim arasından hangisini seçeceğimizi bulamamamız gibi, bir sürü işlevinin olduğunu görürüz. Ne var ki 1972 yılında Ray Tomlinson’ın Model 33 teleprinterinin başına oturduğu anda fark ettiği sorun, sembolün bugünkü işlevini ortaya çıkardı: Normal durumlarda sözcüklerin içinde yer almayacak, en basitinden henüz hiçbir insan adında bulunmayan bir sembol ihtiyacı. Çünkü Tomlinson, sol tarafta mesajın gideceği kişiyi, arada bir sembolü ve sağ kısımda da kişinin ya da kurumun bulunduğu sunucuyu belirginleştirmeyi ve tanımlamayı amaçlamıştı. Bu bakıma Tomlinson, e-postanın mucidi olmakla kalmayıp insanların 1980 sonrası modern İnternet üzerinde en sık gerçekleştirdiği bir standardın da mucidi olarak bilinir.

Yazının geri kalan bölümü çoğu kişinin, hakkında “senin bilgisayarında @ işareti nasıl çıkıyor?” sorusunu sorduğu sembolün kısa tarihçesini ve 1996 yılının ilk altı ayında dilbilimcilerin bu sembolü, “nasıl adlandıralım?” merkezinde bir sesletim standartlaştırması getirmek için sunduğu yaklaşımları içeriyor.

@ sembolü: Kısa bir tarihçe

Kısa tarihçesi için tam bir bilmece diyebileceğimiz @ sembolünün bilmece olmayan tek yönü bugüne kadar sıklıkla “ticari” işlevlerde kullanılmış olması. Bu bakıma sembolün tarih içindeki ilk izlerinde ticaret temelli yaklaşımlar olduğu yönündeki görüşleri sıklıkla görebiliyoruz.

La Sapienza Üniversitesi’nde bilim tarihi profesörü olan Giorgio Stabile, Treccani Ansiklopedisi için yürüttüğü çalışma sırasında @ sembolünün en eski kullanımlarından birine ulaştığında 2000 yılındaydık. Bugünkü temel anlamından da tahmin edilebileceği gibi sembol “x noktasında/alanında/ölçeğinde bulunma” anlamına sahip. Stabile’nin ulaştığı kaynak, Orta Çağ ve Rönesans arası dönemde, 4 Mayıs 1536’da Francesco Lapi adında Floransalı bir tüccar tarafından yazılan ve Sevilla’dan Roma’ya gönderilen, Güney Amerika’dan İspanya’ya gelen hazine dolu üç gemiden bahseden bir mektup. Mektupta @ sembolü ağırlık birimi olarak iki kulplu, dibi sivri, dar boyunlu, karnı geniş bir testi olan amfor sözcüğü yerine kullanılıyor. Stabile’nin mektupta dikkat çektiği nokta ise @ sembolünün tipik bir tüccar yazı tipi olması. Açık artırma ile antika eşya satan ortamlara göz attığımızda tüccar yazı tipinin nasıl bir çizime sahip olduğunu görmek olası. Amfor temelli bir ağırlık/hacim betimlemesi o dönemlerde İspanyollar tarafından “arroba” sözcüğü ile kullanılmaktaydı.  16. yy’ın sonlarına ait olduğu bulunan bir kaynak bir arrobanın 11.3 kg olduğunu veriyor.

@ sembolüne detaylı yaklaşımlar getirmeyi amaçlayan bilimsel kaynaklar elbette Stabile ile sınırlı değil. Ondan yaklaşık 70 yıl önce, Latince profesörü Berthold L. Ullman (1932/1997) Ancient WritingandItsInfluence adlı kitabında tam olarak şöyle bir not düşüyor: “Aslında bir de d karakterinin yuvarlatılmışı gibi kullanılan ve ad (Lat: yönelme ön eki) sözcüğünün dönüşmüş biçimi olan @ sembolü var.” Ullman’ın betimlediği bu süreç, Latincede sayılardan önce kullanılan @ sembolünü gösteriyor. Tabi Latincenin yazılışında kullanılan büyük harflerin zaman içinde büyümesi, küçülmesi ve alt-üst karakter olarak yer alması gibi çizim ölçeği değişikliklerinin ardından Ullman’ın bu görüşü bir düşünce olarak kalıyor.

Karakterlerin zaman içindeki dönüşümleri üzerinde verilen bir diğer görüş de Fransızcada gördüğümüz à gibi karakterlerin taşıdıkları anlam temelinde birleşiyor. “Noktasında, oranında” gibi anlamlara sahip olan à ön eki, kalem kaldırmadan yazıldığında ve saat yönünün tersine bir biçimde yuvarlandığında karşımıza @ sembolü olarak çıkıyor. Bu görüşe dair ulaşılan tek kanıt bazı Fransızca el yazmaları. Haliyle bu da @ sembolünün çıkış yerine ulaşmak adına destekleyici bir birikime sahip olmuyor. Bugün vitrin yazı tipi dediğimiz, hemen hemen her dilde benzer çizgi hattına sahip olan yazı tiplerinde à karakterini dekoratif çizdiğimizde elde edeceğimiz sonuç @ sembolüne benzer bir motif olacaktır.

El yazmalarından devam edelim. Matbaanın icadından önce, Orta Çağ’da her bir karakteri zahmetli bir el yazısı inceliğiyle işlemek durumunda kalan papazların yorgun ellerinin sıklıkla görülen sözcükleri ve sözcük içinde aynı sıklıkta bulunan karakterleri kısaltma yoluna gittiği söylenir. Sembolün sesletiminin benzer olarak “at” şeklinde bulunan sözcüğün kısaltılması şu aşamada pek mantıklı gelmeyebilir fakat bu sözcüğün, el yazmalarındaki diğer sözcüklere göre daha sık bir şekilde bulunması, papazların bu yönde bir ihtiyaç duymalarına neden olur. Sonuç olarak papazların, a karakterinin sağında bulunan t karakterini yuvarlattıkları ve a karakterinin çevresinde el kaldırmadan bir yuvarlak oluşturdukları iddiası bazı kaynaklarda yer alıyor.

Stabile’nin çalışmasına geri dönelim. Bugün @ sembolüne “ticari @” (commercial @ ya da commercial at) denmesi, Stabile’nin bulgularını doğrular görüntüye sahip. Yani, Floransalı denizcilerden daha sonraları İspanyol ve Portekizli denizciler @ sembolünü benzer amaçlarda kullandılar (Örnek olarak “12 bananas @ 1€”). Biraz yukarıda da değinildiği gibi İspanyol ve Portekizli denizciler @ sembolünü kökeni Arapça “ar-rub” (tam sayılı hacimlerde dördüncü çeyrek, bir eşeğin ya da katırın taşıyabileceği yük) sözcüğü olan “arroba” sözcüğü ile karşılıyorlardı. Bugün bu sözcük birçok Güney Amerika ülkesinde hayvanlarla taşımacılık yapan topluluklar arasında kullanılmakta.

Sembolün tarihçesine dair son izler ise @ sembolünün ilk kez görüldüğü kaynaktan. Stabile’nin Floransalı denizcilerinin mektup diline ticaret aracılığıyla geçme olasılığı yüksek olan @ sembolünün en eski izi İspanyol Jorge Romance tarafından 1448 yılında taula de Ariza kayıtlarında bulundu. Kastilya’daki en güçlü ticari hacme sahip Aragon Krallığı tüccarları, 1700’lerin sonlarına kadar bölge dışı ile yoğun ticaret yaptılar. 1448 tarihli “arroba” sözcüğü üzerinde verilen @ sembolünü bulan biliminsanları, daha uzakta ve daha eski kayıtlarda bulunan diğer @ sembollerine de ulaştılar. Bu duruma yönelik verdikleri tahminler, sembolün merkezinde bulunan a karakterinin çevresindeki yuvarlağın zaman içinde evrilmiş olduğu noktasında birleşiyor. İşin “ilk @ sembolü nerede bulundu?” sorusuna yönelik araştırmaları bir yana dursun, keşfin yapıldığı dönemlerde, “@ sembolü kimin? Aragon – Sevilla çekişmesinin 20.yy görünümü” temalı bir rekabet çıkıyor ortaya.

Dilbilimciyim, bana güvenin

Şu ana kadar okuduklarımıza baktığımızda @ sembolü için ağırlık ölçüsü birimi olan “arroba” sözcüğünün kullanıldığını gördük. Peki, bizlerin bugün @ sembolünün sesletiminde kullandığı sözcük nereden, nasıl geldi?

1997 yılının başlarında Amerikalı dilbilimci Karen SteffenChung, sembolün ileride daha fazla işleve sahip olacağını sezerek dilbilimcilerin yürütmekte oldukları çalışma aşamalarını, kitap eleştirilerini ve kaynakçalarını paylaşmak için kullandıkları e-posta grubu işlevi gören LinguistList üzerinden dünyadaki dilbilimcilere konuyu açıyor. Chung’ın bu çağrısı @ sembolü için uluslararası ve anadilinde bir ad üzerine yoğunlaşıyor. Bu çağrının ardından LinguistList üzerinde kayıtlı olan dilbilimciler, kendi anadillerinde öneriler getiriyorlar. Chung ise bu önerileri 2 Temmuz 1996’da, Türkiye saati ile 10:43’te bir derleme metni olarak gönderiyor ve farklı anadili konuşucusu dilbilimcilerin @ sembolü için getirdikleri önerileri paylaşıyor.

Bir köpek havlamasının farklı dünya dillerinde adlandırılması gibi doğadaki sabit olguların farklı dünya dillerindeki görünüşleri üzerinde yoğunlaşan bazı bilişsel dilbilim çalışmalarına benzeyen bu girişim ilk aşamada farklı bir tutum ortaya koyuyor.

Bu tutumu 40 farklı dilden gelen 115 sonuca göz attığımızda hemen anlayabiliriz. @ sembolünün tarihçesinden de anlaşılabileceği gibi Fransızca ve İtalyancada kullanılan karşılıklardan biri antik bir ağırlık birimi olan “anfor.” Yine Portekizce ve İspanyolcadan önerilen karşılık ise anfor sözcüğünün eş anlamlısı olan “arroba.” Diğer dillerde ise öneriler hayvan adları ya da uzuvları üzerinde veriliyor. Örneğin Çincede önerilen karşılık küçük fare, Fransızca, İbranice, İtalyanca ve Korecede salyangoz, Rusçada küçük köpek. Türkçe için verilen öneriye baktığımızda ise karşımıza bir bitki çıkıyor: Gül. Türkçe için verilen bu öneri Chung’ı heyecanlandırmış olacak ki gönderdiği geribildirim e-postasına şu şekilde başlıyor:

“@ için sizlere gönderdiğim e-postaya gelen yanıtların derlemesi sonunda karşınızda! Yanıtı uzunca bir süre beklettiğim için özür dilerim. Umuyorum ki beklediğimize değmiştir. Şundan eminim ki bu işten çok keyif aldım. Küçük bir @ sembolünden gelişen yanıtlar oldukça muhteşem (mesela bir Türk kaynağı @ için “gül” sözcüğünü önerdi.).”

E-postaya göz atanlar önerilen hayvan temelli sözcüklerin bir bölümünün “maymun” sözcüğü üzerinde yoğunlaştığını görecekler. Hatta Sırpça için önerilen “majmun, ” “majmunsko a” (maymunumsu a) ve “majmunskirep” (maymun kuyruğu) sözcüklerini de bunların arasında görebilirler. Tahmin ettiğimiz gibi bu sözcük Sırpçaya Türkçeden geçti. Uzun yıllar boyunca “maymun” sözcüğü Sırpçada aktif olarak kullanılmış olacak ki bu sözcük, temel sözcük dağarcığından bir öneri olarak Chung’ın e-postasına düşmüş.

Gelelim Türkçe için verilen diğer önerilere. Chung’ın e-postasına Türkçe için öneri veren üç kişi var. Bunlardan biri o dönemlerde Chula Üniversitesi’nde çalışan PeansiriVongvipanond, diğeri ise aynı dönemde Clemson Üniversitesi’nde doktora eğitimi alan, şu an ise Mersin Üniversitesi Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü’nde görev yapan Hüseyin Canbolat ve son olarak da herhangi bir kurum belirtmeyen Halil Teletaş. Vongvipanond’un sembolün Türkçe karşılığı olarak önerdiği sözcükler “gül” ve hayvan karşılığındaki “at.” İlk öneriye baktığımızda fiziksel bir benzetmeyi, ikinci öneride ise sembolün İngilizcedeki eşsesini görebiliriz. Hüseyin Canbolat’ın ilk önerisi ise “kulak.” Benzer önerileri Arapça, Almanca, Lehçe (domuz kulağı) ve İsveççede (insan ve fil kulağı) görüyoruz. Hüseyin Canbolat ile yapılan ikinci e-postalaşmada ise “gül” sözcüğünün uygunluğu vurgulanırken “at” sözcüğünün @ sembolü ile fiziksel bir uyum göstermemesi nedeniyle uygun olmadığı belirtiliyor. Halil Teletaş’ın önerisi ise Türkçe karşılığı verilmemiş, İbranice için önerilen ve bir pasta türü olan “strudel.” LinguistList bir yana dursun, TRT Radyo dinleyicileri ise bir dönem @ sembolü için spikerlerin “güzel a” ve “özel a” adlandırmaları kullandığına şahit oldular.

15. yy’da tek işlevli bir işaret olarak doğan, 20. yy’ın ortalarında bir klavye çabukluğuyla insanları sunuculara bağlayan bir karakter görünümüne bürünen ve 21. yy’ın ilk dönüm noktalarından birinde de işlevini sosyal medya ile daha da genişleten ve tam bir sembol olarak karşımıza çıkan @ sembolünün tarih içindeki yolculuğu faklı işlevler kazanarak devam edecek elbette. İşlev çok, sesletim ve adlandırma için seçeneğimiz de çok; /et/, /at/, /ət/, /æt/, gül, kulak, güzel a, özel a, kuyruklu a…
Kaynakça

1 – 30 Haziran 2009 tarihli haber: La arroba no es de Sevilla (ni de Italia)
http://www.purnas.com/2009/06/30/la-arroba-no-es-de-sevilla-ni-de-italia/

2 – 31 Temmuz 2000 tarihli haber: merchant@florence wrote it first 500 years ago

http://www.theguardian.com/technology/2000/jul/31/internetnews.internationalnews

3 – 6 Aralık 2001 tarihli haber: Looking Back; In the Beginning, a Note to Himself

http://www.nytimes.com/2001/12/06/technology/looking-back-in-the-beginning-a-note-to-himself.html

4 – Bringhurst, R. (1992/2004). The Elements of Typographic Style v3.0. 5. Basım. Hartley and Marks, Publishers. s. 303.

5 – Chung, Karen S., (1996). “Summary: The @ symbol,” in The Linguist List. Ypsilanti, Michigan: Institute for Language Information and Technology. http://linguistlist.org/issues/7/7-968.html

6 – Ullman, L. B. (1932/1997). Ancient Writing and Its Influence. 3. Basım. Canada: Medievel Academy of America.

Yüksek lisansını dilbilim alanında tamamlayan Emre Yağlı şu an Hacettepe Üniversitesi İngiliz Dilbilimi Bölümü’nde doktora eğitimini sürdürüyor ve aynı bölümde araştırma görevlisi olarak çalışıyor. [/box]